Een op de tien mensen heeft langdurig ernstige pijn die veel beperkingen met zich meebrengt. Meestal vinden artsen geen afdoende verklaring op de plek waar de pijn wordt gevoeld. Mensen shoppen van de ene naar de andere specialist maar een duidelijke oorzaak wordt niet gevonden. Wie zoveel pijn heeft, wil begrijpen wat er aan de hand is. Er mee leren leven is makkelijker gezegd dan gedaan. Wat is er veranderd in het lichaam van mensen met chronische pijn? En hoe ontstaat zo'n verandering? Het brein blijkt een grote rol te spelen. Zonder brein geen pijn.
In de spreekkamer zie ik wekelijks patienten die lijden aan chronische pijnklachten. Pijn waarvoor veelal geen duidelijke oorzaak gevonden is of die veel uitgesprokener beleefd wordt, dan je op basis van het lichamelijke letsel zou verwachten. Dit heeft alles te maken met het pijncentrum in de hersenen. Deze kan te sterk afgesteld gaan staan waardoor een normale (pijn) prikkel teveel versterkt wordt in dit gebied van de hersenen. Het zit dus letterlijk tussen de oren: in de homp vlees met miljarden zenuwcellen en neurotransmitters.
Acute pijn
Om te begrijpen wat er mis kan gaan met het pijncentrum eerst wat uitleg over de werking van het pijnsysteem bij acute pijn.
Stel, je stoot je teen tegen de poot van de tafel. De weefsels lopen hierdoor licht letsel op, bijvoorbeeld een bloeduitstorting. Daarbij komen er stofjes vrij die via de zenuwbanen een signaal naar het ruggenmerg sturen. Het ruggenmerg kan direct reageren via een reflex: een snelle beweging die heel snel plaatsvindt (je voet wegtrekken bijvoorbeeld). Ook stuurt het ruggenmerg het signaal door naar het pijncentrum in het brein. Als reactie hierop weet het brein: er is gevaar en het zorgt dat het pijnsignaal in stand gehouden blijft worden. Dit gebeurd vrijwel allemaal onbewust. Je kan er dus geen invloed op uitoefenen. Als het gevaar eenmaal afgewend is: je hebt je voet bij de tafelpoot weggetrokken, misschien even kort gevloekt, wat gewreven over je teen en weet dat je hem niet snel nog een tweede keer zal stoten, zal je brein doorkrijgen dat er geen gevaar meer is. Het stuurt dan dempende stofjes naar beneden waardoor de pijn uitdooft. En gelukkig maar want iedereen die weet hoeveel pijn je teen stoten kan doen, is blij dat die intense pijn al snel afzakt.
Er treden ook soms pijnsensaties op zonder dat er zichtbare weefselschade is. Bijvoorbeeld pijn in je nek of rug als je lang in een houding zit. Dit soort pijn is bedoeld om je te stimuleren een pauze te nemen of van houding te veranderen.
Chronische pijn
Bij chronische pijn gaat er veelal iets mis. De wond, de breuk of andere weefselschade is al helemaal genezen maar toch houdt je pijn. Lichamelijk is er niks te zien, ook niet met echo, rontgenfoto, MRI of een CT scan. De neuroloog kan niks vinden, de reumatoloog of maag-darm-lever arts niet. De perifere oorzaak (d.w.z. in benen, rug, nek, armen, romp) is verdwenen, als die er al ooit was. De bron van de pijn is naar "centraal" (het brein) verschoven. Maar voor de patient voelt het nog steeds alsof de pijn in de rug of het been zit.
Je kan het vergelijken met fantoompijn. Bij fantoompijn houdt een patient pijn in het geamputeerde lichaamsdeel wat er al lang niet meer is. De ervaring voelt als pijn in de voet. Maar de pijnsensatie wordt gegenereerd in het brein.
Centrale sensitisatie
Bij onverklaarbare chronische pijn blijft het brein dus alarm slaan ookal is het gevaar al lang geweken. Dit noem je centrale sensitisatie (overgevoeligheid). Signalen vanuit de weefsels worden door het ruggenmerg versterkt doorgegeven en ook in het brein versterkt. De volume knop staat als het ware te sterk afgesteld. De pijn ervaring van de patient is dus net zo echt als bij acute pijn. Deze patienten stellen zich niet aan. De pijn is er echt. Alleen gaat er dus iets mis in het pijncentrum.
Centrale sensitisatie en trauma
Bij ongeveer 30% van de mensen met een verhoogd alarmsysteem speelt er onderliggende traumatisering. Het gaat om nare ervaringen, vaak al in de (vroege) jeugd. Denk aan emotionele verwaarlozing, mishandeling of seksueel misbruik. Maar dit kunnen ook "kleinere" minder ernstige trauma's zijn. Het trauma zorgt ervoor dat je lichaam in een verhoogde arousal terecht komt. Dit zorgt ervoor dat het pijncentrum ook waakzamer afgesteld gaat worden met als mogelijk gevolg chronische pijn.
Behandeling met EMDR helpt vaak heel goed. Door het trauma op deze manier met je onderbewustzijn te verwerken, komt je stresssysteem tot rust. De arousal wordt minder en je pijnsysteem gaat minder waakzaam afgesteld staan. Ook medische hypnose kan behulpzaam zijn.
Centrale sensitisatie en instand houdende factoren
In bovenstaand plaatje zie je dat vele factoren een rol spelen bij het in stand houden of verergeren van chronische pijn. Gedachtes en zorgen over de pijn spelen hierin bijvoorbeeld een grote rol. Denken dat je voor de rest van je leven met deze pijn moet leven bijvoorbeeld, dat je nu niet meer goed je werk kan uitvoeren, je geen leuke partner of ouder kan zijn etc, kan zoveel stress opleveren, dat je in arousal blijft en het pijnsysteem juist nog waakzamer wordt. Geruststellende gedachtes, actief blijven, niet van alles gaan vermijden, ontspanning opzoeken en steun, zijn allemaal helpend om je pijncentrum uit de waakstand te krijgen. Ook helpt het om uit de chronische stress cirkel te komen. Bij chronische stress, zal ook je immuunsysteem bijvoorbeeld over waakzaam worden. Er worden dan ontstekingsstofjes gemaakt (de zogenoemde cytokines) welke een vermoeid gevoel kunnen geven of spierpijn en zwellingen zonder dat er van buitenaf een "indringer" is gekomen. Bij fibromyalgie gebeurd bovenstaande mogelijk.
Hulp van een gespecialiseerd (psychosomatisch)fysiotherapeut, psycholoog of ergotherapeut op dit gebied kan erg helpend zijn. Net als dus eventuele traumabehandeling.
Wil je er nog meer over weten? Lees dan het boek "pijn en het brein" geschreven door Annemarieke Fleming en Joke Vollebregt, gezondheidszorgpsycholoog en revalidatie arts. Hierin vind je nog meer verdieping en uitleg. Het herstel begint met bewustwording en hierna kan je kijken wat jou zou kunnen helpen je overwaakzame brein wat te temmen.